Terpdorp in de vroege middeleeuwen (als je op het plaatje klikt, krijg je een grotere versie; met de rechterknop van je muis kun je die opslaan op je laptop of pc en vervolgens opnemen in je werkstuk (zie onderaan het tekstblok))

Dit is een kleurrijke reconstructietekening van een terp in de vroege middeleeuwen (500 tot 1000 na Chr.). Hij is gemaakt door kunstenaar Fé Pelsmaeker. De tekening geeft een gedetailleerd beeld van het dagelijks leven op de terp en een fraai overzicht van het kwelderlandschap. De tekening laat het kwelderlandschap zien en onderdeel van dit landschap zijn de terpdorpjes, de akker- en tuinbouw, de veeteelt en de scheepvaart. Er waren toen nog geen zeewerende dijken. De zee kon via de kreken en prielen tot dicht bij de boerderijen komen. De boerderijen stonden op kunstmatige woonheuvels. In Friesland heten dit terpen, in Groningen wierden.

Het hele kwelderlandschap rond de terpen werd door de mensen gebruikt: als woonplaats, als akker, als weidegrond, en als hooiland, maar uiteraard niet zo intensief als het agrarisch landschap nu. Je kunt het een agrarisch kwelderlandschap noemen. In de 9e eeuw stonden hier en daar ook al eenvoudige kerkjes. Op grotere afstand van de terpen was de invloed van de mens minder zichtbaar. Er kwamen nog veel wilde dieren voor, die de mens ook wel ving om op te eten: weekdieren, vissen en zeehonden in de kreken en prielen, vogels op de kwelders en op het wad, af en toe een edelhert, een eland, een ree, een wild zwijn.

De terpen werden aangelegd op delen van de kwelder die net wat hoger waren, de zogenaamde kwelderwallen. De dorpsterpen liggen vaak op een rij en niet willekeurig verspreid over de kwelder. De kwelders bleven gedurende de hele terpentijd verder aangroeien. Als er weer genoeg nieuwe kwelder was aangeslibd, begonnen de mensen aan een nieuwe rij terpen. Dat begon vaak met een enkel huis op zijn eigen terpje, een huispodium. Op de achtergrond zie je nog een drietal dorpjes liggen.

De terpbewoners verbouwden verschillende gewassen op hun akkers. Gerst was verreweg het belangrijkste graan van het terpengebied. De bewoners kookten hiervan waarschijnlijk een soort brei. Het werd niet gebruikt als veevoer. Andere gewassen waren vlas, hennep en emmertarwe. Ook zijn er een paar kleine veldjes met tuinbonen te zien en is een vrouw bezig met het plukken ervan.

We zien een relatief klein terpdorp met enkele boerderijen. Sommige woongebouwen waren groot, tot wel 30 meter lang; andere waren korter. De huizen hadden geen ramen. Daarnaast waren er schuren voor extra stal- en opslagruimte. In de boerderij zelf was ook plek voor het vee: runderen, schapen, paarden en een paar varkens. Omdat mens en vee onder hetzelfde dak leefden, noemt men deze boerderijen woonstalhuizen. Op de tekening wordt net een nieuw huis gebouwd. De muren zijn van gestapelde kwelderzoden, die op de kwelder waren gestoken. Rechts onderaan op de tekening zie je een ossenkar aankomen beladen met zoden en riet voor het nieuwe huis.

Met hout, dat kostbaar was in het terpengebied, maakte men een boogvormige dakconstructie. Vaak gebruikte men hout van afgedankte of gestrande schepen. Daarna werd het dak bedekt met zoden, grassen of stro. Bij het Yeb Hettinga Museum in Firdgum (Fr.) staat een nagebouwd zodenhuis van ongeveer 700 na Chr. Je kunt dit ook van binnen bekijken.

Koken en verwarmen gebeurde voornamelijk met gedroogde mest. Midden in het terpdorpje zie je een waterput, waarin regenwater werd verzameld. Als de kwelder onder water stond met zout water, kon het vee hier drinken. Zoet water is vooral belangrijk voor melkkoeien. Het drinkwater voor de mensen kwam ook uit waterputten. Onder de terpen verzamelde zich namelijk regenwater, dat via een put bereikt kon worden. De put heeft een putgalg, een constructie om een emmer in de put te laten zakken en gevuld met water weer op te hijsen.

Een kudde schapen met hun herder en hond is komt net terug naar de terp. De schapen op deze tekening zijn wit gekleurd en de runderen die vrij lopen lichtbruin. Maar eigenlijk weten we niet welke kleur het vee had. Er worden veel botten van het vee teruggevonden. Maar daaraan kun je de kleur van de vacht niet aflezen. Een toom kippen scharrelt onder aanvoering van een haan door het dorp. Twee varkens vermaken zich in hun modderpoel. Onder een afdakje staat handelswaar, voornamelijk aardewerken potten en we zien een terpbewoner druk in de weer bij een vuur. De terpbewoners maakten zelf aardewerken potten, maar voerden deze ook in, onder andere uit Walberberg, Badorf en Mayen, alle in het hedendaagse Duitsland (informatie Angelique Kaspers MA, GIA/RUG).

Er hangt een schapenvacht te drogen. De mensen droegen wollen of linnen kleding, in mooie kleuren, zoals je kunt zien aan de lappen die aan de lijn hangen te drogen bij het achterste huis. Die zijn zojuist geverfd met de blauwe kleurstof die uit de plant wede wordt gehaald.

De wol kwam van de eigen schapen. Het linnen kwam van het zelf verbouwde vlas. In terpen worden veel spinsteentjes (van aardewerk, bot en gewei) en weefgewichten (van aardewerk) gevonden. Men spon en weefde de wol en het vlas zelf. Tegen een van de woningen staat een weefgetouw. Wol werd ook als handelswaar verkocht. Het Friese laken was wijd en zijd bekend. De akkerbouw leverde meer dan voldoende producten op voor de eigen behoefte. Toch is de indruk dat vooral veeteeltproducten, zoals huiden, wol en misschien kaas, werden verhandeld.

In de kreek naast het dorp ligt een bootje, dat werd gebruikt om te vissen, goederen in de buurt te bezorgen of op te halen, en om bezoeken af te leggen. Men kende ook grotere boten, met een zeil, die werden gebruikt om grotere afstanden te overbruggen. Het terpengebied maakte deel uit van handelsnetwerken in het hele Noordzeegebied en ver daarbuiten.

Het kwelderlandschap was doorsneden met kreken en prielen. Vlakbij de kreek hangt een net te drogen. De zee, die je aan de horizon van deze tekening ziet, kon via die kreken en prielen het kwelderlandschap in stromen. Dat lijkt een nadeel, maar het water voerde nieuwe, vruchtbare klei aan. Bij storm bleef het water niet binnen deze kreken, maar stroomde het over de hele kwelder. Zo bleven de akkers en graslanden vruchtbaar. Ze hoefden niet bemest te worden. Akkeren op onbedijkte kwelders blijkt zonder problemen te kunnen.

De kreken waren bevaarbaar. Sloten werden gegraven om de kwelder te ontwateren, maar ook om het land in te delen, grenzen aan te brengen: tot die sloot is het land van mij, daarachter ligt jouw land. De sloten werden verbonden met de natuurlijke kreken. Natuur en cultuur waren sterk met elkaar vervlochten. Als de kreken ’s winters waren dichtgevroren kon men zich op de schaats verplaatsen. Daarvoor gebruikte men glissen: benen schaatsen, gemaakt uit koeien- en paardenbotten.

Op de kwelder stonden ook gewone landplanten als paardenbloemen en madeliefjes, maar geen bomen. Bomen konden overstromingen met zout water namelijk niet overleven. Grote delen van de kwelders waren graslanden, met vele soorten grassen en allerlei bloemplanten. Een deel van het grasland werd gebruikt als hooiland. Achter het rechter huis zie je een hooiberg. Als het droog was, hadden de boeren hooi voor de winter. Wat doet dat mannetje bij de hooiberg? Ze hadden natuurlijk geen toiletten zoals wij die nu kennen.

Op het achterste gedeelte van de tekening zijn de lagere delen van de kwelders en de wadplaten afgebeeld. Hier groeiden zoutplanten zoals zeekraal en lamsoor (de licht paarse vlakten). Hier graasden ook de meeste schapen. Schapen kunnen zout water goed verdragen. Daarom graasden zij vaak lager op de kwelder dan koeien. De koeien graasden op de hogere delen van de kwelder. Iets rechts van het midden van de tekening zie je twee kinderen aan het spelen met bikkels, dat zijn kleine botjes uit de achterpoten van schapen. Het spel wordt nauwlettend in de gaten gehouden door de kat.

Gebruikmaken van de tekening

Ben je leerling of student en ben je bezig met een opdracht over terpen? Dan mag je deze tekening gebruiken, onder vermelding van de bron: illustrator Fé Pelsmaeker, gemaakt in opdracht van de Vereniging voor Terpenonderzoek, gedownload van https://www.terpenonderzoek.nl/onderwijs/. Wilt u de illustratie gebruiken in drukwerk of andere publicaties dan kunt u contact opnemen met het bestuur van de Vereniging voor Terpenonderzoek. Het copyright berust bij de Vereniging voor Terpenonderzoek.